Биыл Қаратау күйшілік өнерінің белді өкілі, көрнекті композитор, Ықыластың шәкірті Сүгір Әліұлының туғанына – 135 жыл. Осыған орай 19 мамырда Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Созақ ауылында еске алу шарасы өтеді.
Жастайынан ел арасында «домбырашы Сүгір» атанған дәулескер күйші артына мол мұра қалдырды. «Телқоңыр», «Майдақоңыр», «Бозінген», «Қосбасар», Шалқыма», «Ыңғай төк», «Бес жорға», «Ілме», «Ақжелең», «Аққу» сияқты күйлері кең тараған. Ықыластың күйлерін домбыраға түсірді. Авторлық шығармалары 1964 жылдан халық аспаптары оркестрінде орындалып келеді. Өз жанынан 200-ге жуық күй шығарды, оның ішінде 70-ке жуығы кейінгі ұрпаққа жетті.
Күйші ұрпақтары мың жылда бір туатын осындай бірегей тұлға жекелеген азаматтар тарапынан ұмыт қалмағанымен, тиісті орындар тарапынан ескерусіз келе жатқанына қапалы. Олардың айтуынша, күйшінің зиратына зиярат етіп, Құран бағыштап келетіндер қарасы өте көп. Бірақ бейіт үстіне салынған шағын кесене өте жұпыны, сырт көзге қораш көрінеді. Сол себепті, кесене қайта салынып, мемлекеттің қамқорлығына алынуы тиіс деп есептейді.
Сондай-ақ «Сүгірдің елі» деп ел-жұртқа таныстыратындай, күйшінің ауылы екенін айтқызбай-ақ білуге болатындай Созақ селосында немесе туған жері қазіргі Ыбырай Жәукебаев ауылында бірде-бір мекеменің аты берілмепті. Ұлы тұлғаның келбеті мен күй өнерінің алтын бесігін айшықтайтын ешқандай композициялық көрнекілік орнатылмаған.
Сексеннің сеңгіріне шыққан қызы Оңғар апа ата-анасы от жағып, түтін түтеткен үйде қазір бөтен адамдардың тұратынына күйінеді. Сүгір салған, өмір сүрген қара шаңырақ мемлекет есебіне қайтарылып, мұражайға айналса деген арманы бар. Осы аманаты тиісті орындарға жетіп, құзырлы мекемелер құлақ асады деген үмітте. Отырар ауданында тұратын апамыз Созаққа келген сайын бейіт басынан қайтып, Құран бағыштайтын үй таппай қиналатын көрінеді.
– Егер атамыздың үйін мемлекет қайтарып алып, музей ашып жатса, онда жалғыз Сүгірдің ғана емес, Қаратау күйшілік мектебінің мұражай орталығына айналар еді. Ол кісінің күйін тартқан Генерал Асқаров, Ергентай Борсабаев, Төлеген Момбеков және басқа күйшілердің мұраларын бір жерге топтастыруға болады. Жалпы, Қаратау күйшілік өнері туралы мәлімет алғысы келгендер, барлық деректі осы орталықтан табатындай жасасақ, келер ұрпаққа үлкен аманат емес пе?! Сондай-ақ Созақ селосындағы мектепке – Сүгірдің, Мәдениет үйіне – «Телқоңыр», «Қосбасар», «Бозінген», «Шалқыма» сияқты танымал бір күйінің аты берілуін сұраймыз. Сол ғимарат алдына еңселі ескерткіші орнатылуы қажет. Сүгірге шағын бюст орнатылғаны болмаса, осы уақытқа дейін бірде-бір еңселі ескерткіш бой көтерген емес, – дейді күйші ұрпағы, Шымкент қаласының тұрғыны Оразалы Исаев.
Сүгір туған ауылдың ақсақалдары мен тумалары жергілікті басшылық тарапынан күйшіні іздеушілердің болмай тұрғанына да қынжылады.
– 1992 жылы күйшінің 110 жылдық мерейтойы ауылдық кеңес төрағасы Колхоз Сағындықовтың ұйытқы болуымен Созақ селосында республикалық деңгейде атап өтілген. 2002 жылы 120 жылдығы Ықылас Дүкенұлы атындағы Қазақ халық аспаптары мұражайын көп жылдар басқарған белгілі қоғам қайраткері Ізбасар Ұлтарақов ақсақалдың, Жаулыбай Иманәлиев және менің атсалысуыммен, төл шәкірті Ергентай Борсабайұлының, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының ұстаздары мен студенттерінің, көрнекті жазушы Берік Шаханұлының, «Бозінген», «Кертолғау», «Ыңғайтөк», «Тоғызтарау», «Аққу» күйлерін Құрманғазы атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестріне түсірген Қазақстанның халық артисі, профессор Алдаберген Мырзабековтің, Сүгір күйлерін шебер орындаушы, «Мыңжылқы» күйін күйтабаққа түсіріп қалдырған марқұм Уәли Бекеновтің және жалпы жұртшылықтың қатысуымен жүзеге асты. 2007 жылы 125 жылдығын атап өту бастамасын алғашқы болып қолдап, дүркіретіп өткізген – үнемі игі істердің ұйтқысы болып жүрген Сыздық Ергентайұлы Борсабаев. Әкесі Ергентай Сүгірдің төл шәкірті, аудандық мәдениет бөлімінде көп жылдар халыққа қызмет еткен. Сүгір күйлерін насихаттаушы өз жанынан көптеген термелер мен өлеңдер шығарған. Сүгір тойы Ергентай Борсабайұлының 80 жылдығына әрі Созақ ауданының орталығында орналасқан, кезінде Сүгір Әліұлының аты беріліп, нарықтың қыспағына төтеп бере алмай жабылып қалып, кейіннен Ахмет Жұбановтың есімін еншілеп, қайта ашылған музыка мектебінен Ергентай Борсабайұлы сыныбының ашылуына орайластырылды. Бұдан бөлек аудан орталығы Шолаққорған ауылында, облыс орталығы Шымкент қаласында, «Астана» қаласында ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен мәдени шаралар қолға алынды. Шымкент қаласында «Сүгір Әліұлы – шертпе күйдің шебері» ғылыми-тәжірибелік конференциясы ұйымдастырылып, күйшінің атын ұлықтау туралы қабылданған қарар оқылды. Онда Созақ ауылындағы кесенесін қайта тұрғызу, ескерткіш орнату мәдени-ағарту орындарына атын беру мәселелері қарастырылды. Бұл туралы сол кездегі облыс әкімінің орынбасары болған Дархан Мыңбай мен облыс әкімі Нұрғали Әшімов шешім шығарған еді. Күйшінің 130 жылдығына дейін ұлықтау шараларының орындалатынына сенім білдірген. Содан кейін Шәмші Қалдаяқов атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық филормониясының ұлт аспаптар оркестрі Сүгір есімін иеленді. Қалған шаралар болса, он жылдан бері қозғаусыз қалып отыр, – дейді Мәди Байдәулетов.
Сүгір ұрпақтары ауыл, аудан, облыс басшылары биылғы датаны да бос жібере ме деген қауіптері барын жасырмайды.
– 1960 жылы Мұхтар Әуезов Созаққа әдейі іздеп барып кездескенге дейін Сүгірді насихаттау, болмаса ол кісі туралы әңгіме қозғау жабық тақырыптардың бірі болатын. Сол жолы «Бозінгеннің» бүлкіліне, «Қосбасардың» зарына, «Кертолғаудың» сарынына, өзге де күйлерінің құдіретіне тәнті болған Мұқаң «Созақтан бір Тәттімбет таптым» деп масаттана аттаныпты. Бар жауапкершілікті өз мойнына алып, қасында отырған Тәкен Әлімқұловқа «мына ғажапты жаз, халыққа тез жеткіз» деп тапсырған екен. Жазушы көп күттірмей «Телқоңырды», «Кертолғауды» ұсынып, жабық тақырыпқа тыңнан түрен салды. Ұлы Мұқаң бақилық сапарға аттанар алдында бұзылмай жатқан сеңді бұзып, сүгіртануды жолға салып беріп кетті. Содан кейін ұлы күйші туралы аздап та болса, радиохабарлар мен деректі мақалалар жазылып, естеліктер айтыла бастады. Бүгінде қазақ радиосының алтын қорында сақтаулы тұрған Тәкен Әлімқұловтың «Кертолғау», Төлеген Тоқбергеновтың «Сүгір күйші және оның шәкірттері» музыкалық әңгімелері жазылса, ақын Бәтима Батырбекованың «Аққу-арман» поэмасы жарық көрді. Академик Ақселеу Сейдімбеков «Жаңа заман күйшілері» кітабында «Сүгірдің күйшілік жолын екі кезеңге бөлуге болады. Біріншісі – жиырмасыншы жылдарға дейінгі күйлері болса, екіншісі – жиырмасыншы жылдардан кейінгі күйлері. Алғашқы кезеңінде дүниеге келген шығармаларында өмірге құштарлық, жарқын үмітке толы серпін басым болса, соңғы кезеңдегі «Кертолғау», «Қосбасар», тағы басқа күйлерінде өмірден торығу, мұңая толғану, іштей мүжіліп, таусыла тебірену сарыны бел алып жатады. Бұл ретте Сүгір күйлері Қазанғап, Тоқа, Ықылас, Қожеке күйлеріндегі «Зар заман» сарындарымен үндес» деп баға берген.
Жаппас Қаламбаев, Төлеген Момбеков, Уәли Бекенов, Генерал Асқаров және басқа шәкірттері туындыларын халыққа жеткізді. 1975 жылы Жаулыбай Иманәлиев пен Мұхит Айтқалиев «Қаратау шертпелері» кітабында Сүгір күйлерін алғаш рет нотаға түсірді.1980 жылдың ортасында «Бозінген» күйін Нұрғиса Тілендиевтің жетекшілігімен «Отырар сазы» фольклорлы-этнографиялық оркестрі Мәскеуде өткен шығармашылық концертінде орындаған. 2006 жылы А.Тоқтаған, Г.Ұлтарақова, М.Әбуғазының құрастыруымен жарық көрген «Сүгір, Қаратау шертпесі» атты жинақта 36 күйі нотасымен қамтылды. Кейін «Мәңгілік сарын» күй антологиясына енді. Жазушы, «Алаш» сыйлығының иегері Өтеш Қырғызбаевтың «Сүгір» романы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Ескермес Жақсымбетовтың зерттеу еңбегі жұртшылық қолына тиді. Жыл сайын Оңтүстік Қазақстан облыстық филармониясы мен Сүгір атындағы Қазақ ұлт аспаптары оркестрі күйші шығармашылығына арналған концерттер беріп, туындыларын репертуардан түсірген емес. Күйші-домбырашы Саян Ақмолда жаңа күйлерін тауып, нотаға түсіріп қойды. Қазіргі таңда Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жанғали Жүзбаев 50-ден астам күйінің шығу тарихы баяндалған ноталық кітап пен күйтабағын дайындап отыр. Осы жинақтың жарық көруіне, біздің ұсыныстарымызды жоғары жаққа жеткізуге ұйытқы болатын, қолында билігі бар басшы азаматтар табылмай отыр. Өтінішімізді облысқа жеткізіп, министрлікке шығуға мүмкіндік жасалса, – дейді сүгіртанушы Мәди Байдәулетов.
Күйші ұрпақтары Сүгір Әліұлы атындағы конкурстардың туған ауылында емес, тек облыс орталығында, одан қалса, өзге өңірлерде ұйымдастырылатынына да наразы. Созақ ауылына күй мерекесін тарту ететін бір басшының табылмай отырғанын айтады.
– Мұхтар Әуезов «Абай жолы» романы арқылы ұлы ақынды қайта тірілтсе, Созаққа сапары барысында дәулескер күйшіні жарыққа шығарып, қалың бұқараға танылуына жол ашты. Күйші атамыз бүкіл қазаққа ортақ тұлға. Дегенмен Сүгір атындағы байқаудың туған жерінен бастау алғанын қалаймыз. Құрманғазы, Дина, Тәттімбетпен аты қатар аталатын күйшінің әлі күнге өз бағасын алмауы жанымызға батады. Өзге өңірлер өнер адамдарын ардақтап, фестиваль ұйымдастырып жатқанда, Созақта бір байқау өтпей келе жатқанына қатты қысыламыз. Жыл сайын ақындар мүшәйрасын ұйымдастыру да артықтық етпейді, – дейді Оразалы Исаев.
Сүгір Әлиұлы мен жары Назкен ананың артында қос қызы Ұлбала мен Оңғар қалды. Марқұм Ұлбала апа Созақ жерінде тамыр жайып, өсіп-өнсе, екінші перзенті Оңғар апа Отырар ауданына ұзатылған.
– Атамыздың 135 жылдық мерейтойын ел көлемінде атап өту шарасын аудан әкімі, облыс басшылығы назарда ұстаса деген үлкен өтінішіміз бар.
Аталас ағайындары, ұрпақтары өз тарапымыздан 19 мамыр күні Созақ селосында ас беруді жоспарлап отырмыз. Осыған дейін Сүгірдің арғы атасы Бұзау батырға Түркістан шаһарында Құран бағышталды. Бұл жолы күйшіні құрметтемек ниеттеміз. Тиісті орындар тырп етпеген жағдайда ең болмаса өзіміз бас көтеріп, еске алайық деген ой. Бір жағынан біздің атқарып жатқан кішкентай шараларымыз құзырлы басқармаларға түрткі болып, үлкен шаралардың жүзеге асуына мұрындық бола ма деген үкілі үміт. Созақтың ғана емес, қазақтың мақтанышына айналған Сүгір күйшінің есімі өз дәрежесінде ұлықталады деп сенгіміз келеді, – дейді Оразалы Исаев.
