Қазығұрт аудандық ішкі саясат бөлімінің «Жастар ресурстық орталығы» КММ-нің ұйымдастыруымен Сарапхана ауыл округіне қарасты “Ы.Алтынсарин” және “М.Өтемісұлы” ЖОББМ-нің жастар мен жасөспірімдеріне «Лудомания-қоғам дерті» тақырыбында семинар тренинг болып өтті.
Лудомания – адам өмірінде негативті тұрғыдан басым рөл ойнайтын, әлеуметтік, кәсіби, материалдық тұрғыдан және отбасылық құндылықтардың төмендеуіне әкелетін патологиялық ойын құмарлығы. Азарт адамдарды тек материалдық шығынға ұшыратқан жоқ, сондай-ақ рухани тұрғыда да әбден азғындатты.
Лудомандар – құмар ойынның шырмауына түскен адамдар. Казино мен букмекерлік компаниялар жұмысы барынша қарқынды дамыған кезден бері «лудомания» деген термин кеңінен қолданыла бастады. Аурулардың халықаралық классификациясы бойынша лудомания аурулар тізіміне енгізілген. Құмар ойынның соңына түскендер дүние-мүлкінен айырылғаны өз алдына, ажырасып, дымсыз қалып жатады. Мұндай жағдай Қазақстан қоғамына да таңсық емес. Ойынқұмарлардың көбеюі салдарынан елімізде лудомандарды емдейтін арнайы орталықтар да ашылған.
Сала мамандары құмарға құныққан жастарға ең алдымен психологиялық көмек көрсетудің маңыздылығына тоқталып, бұл бағыттағы жұмыстарды шешу үшін Заңды күшейту, өзгерістер енгізу мәселесін көтерді. 21 жасқа толмаған ел азаматтарына банк жүйесінде шектеулер қойылып, несие бермеу мәселесі ұсыныс негізінде жолданып, алдағы уақытта нақты нәтижелерге жету көзделіп отыр.
Сонымен қатар, отбасындағы тәрбие, жасөспірім шақ психологиясы, суицид, смартфонның пайдасы мен зияны, еліктегіштік мәселелері, жастар арасындағы жұмыссыздық тақырыптары кеңінен сөз болды.
Қазіргі таңда ойын жарнамалары кез келген онлайн платформада қолжетімді. Жарнамасы жер жарып, заңдық тұрғыда ешқандай тосқауыл болмаған соң, елдегі ересектер ғана емес, жастар да құмар ойынға тәуелді болып барады. Әлеуметтік статусы әртүрлі жастарға жан-жақты көмек беру бүгінде ең басты мәселеге айналып үлгерді. Ал ол үшін түгел қоғам мүдделі екенін естен шығармаған абзал.
Қазіргі таңда- «Лудомония» сөзі жиі кездеседі.
Лудомания–бұл адамның физикалық, психологиялық, қаржылық немесе әлеуметтік әл-ауқатына теріс әсер еткеніне қарамастан, құмар ойындарға деген қажеттіліктен зардап шегетін тәуелділік.
Қазіргі заманғы технологиялар мен беттингтік компаниялардың интрузивті жарнамасы дәуірінде (ставкалар), күн сайын лудомандардың саны артып келеді.
Мемлекет басшысы 8 шілдедегі 2024 жылғы туралы «шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ойын бизнесі мәселелері бойынша, лотерея қызметін, денсаулық қорғау, мемлекеттік еңбек инспекциясы, мемлекеттік бақылау мен алып тастау артық заңнамалық регламенттеу туралы» (бұдан әрі-Заң) (ол бір күннен кейін күнтізбелік алпыс күн өткен соң қолданысқа енгізіледі алғашқы ресми жарияланымы), яғни, ол 2024 жылдың 08 қыркүйегінен бастап заңды күшіне енеді.
Осы Заңмен халықтың ойынға тәуелділігін төмендетуге бағытталған шектеу және ынталандыру нормалары енгізілуде. Құмар ойындарға және бәс тігуге тыйым салынған адамдардың тізімі кеңейтілді. Олардың қатарына борышкерлердің бірыңғай тізілімінде тұрған тұлғалар (атқарушылық іс жүргізу бойынша борышкерлер туралы мәліметтерді қамтитын электрондық деректер банкі) қосымша жатқызылды.
Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, оларға теңестірілген адамдардың оларға қатысу бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеу енгізу арқылы құмар ойындарға/бәс тігуге қатысуы шектелген.
2023 жылғы 12 желтоқсанда Салық кодексінің 26-бабы 28-тармақпен толықтырылғанын, оған сәйкес букмекерлік кеңсенің және (немесе) тотализатордың қызметін жүзеге асыратын ойын бизнесін ұйымдастырушылар мәліметтерді беру бойынша автоматтандырылған өзара іс-қимылды қамтамасыз ету мақсатында аппараттық-бағдарламалық кешендердің салық органының ақпараттық жүйелерімен интеграциялануын қамтамасыз етуге міндетті екенін айта кету керек.
2024 жылғы 19 наурызда «Букмекерлік кеңсенің және (немесе) тотализатордың қызметін жүзеге асыратын ойын бизнесін ұйымдастырушылардың аппараттық-бағдарламалық кешендерін Мемлекеттік кірістер органдарының ақпараттық жүйелерімен интеграциялау арқылы беруге жататын мәліметтердің қағидаларын, тізбесін және нысанын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің №160 бұйрығына қол қойылды.
2024 жылғы 20 наурызда Әділет министрлігінде №34167 бұйрық болып тіркелді және 2024 жылғы 28 мамырдан бастап күшіне енді. Ағымдағы күні барлық букмекерлік кеңселер МКК ақпараттық жүйесімен сәтті интеграцияланған және мәліметтерді штаттық режимде беру жүргізілуде.
Құмар ойындарға және бәс тігуге қатысқаны үшін (оның ішінде букмекерлік кеңселер) теріс себептермен жұмыстан шығару қарастырылған.
Шектеулер жарнама бойынша букмекерлік кеңселер мен тотализаторлар.
Тыйым салынған сыртқы (көрнекі) жарнама букмекерлік кеңселер мен тотализаторлар, олардың жарнама көлік құралдары, масс-медиа, кино, бейне және анықтамалық қызмет көрсету. Ерекшелікті құрайды: сыртқы жарнама орналасу орнында букмекер кеңсесінің немесе тотализатордың; ішінде спорттық ғимараттар мен киім-кешек спортшылар; жарнама БАҚ тіркелген, спорттық тақырыптық бағыты, сондай-ақ тікелей трансляциялау-отандық телеарналар халықаралық спорттық жарыстар.
Лудомания – адам өмірнде басым рөл ойнайтын, әлеуметтік, кәсіби, материалдық және отбасылық құндылықтардың төмендеуіне әкелетін патологиялық ойын құмарлығы. Азарт адамдарды тек материалдық шығынға ұшыратқан жоқ, сондай-ақ рухани тұрғыда да әбден азғындатты. Лудомандар – құмар ойынның шырмауына түскен адамдар. Казино мен букмекерлик компаниялар жұмысы барынша қарқынды дамыған кезден бері «лудомания» деген термина кеңінен қолданыла бастады. Аурулардың халықаралық классификация бойынша лудомания аурулар тізіміне енгізілген. Құмар ойынның соңына түскендер дүние-мүлкінен айырылғаны өз алдына, ажырасып, дымсыз қалып жатады. Мұндай жағдай Қазақстан қоғамына да таңсық емес. Ойынқұмарлардың көбеюі салдарынан елімізде лудомандарды емдейтін арнайы орталықтар да ашылған. Олардың негізгі пациенттері – букмекерлик кеңсе ойыншылары. Жалпы, Қазақстанда тіркелген оншақты букмекерлік компания бар. Ал, бейресми мәліметке сенсек, елімізде бұл салада жалпы 30 мыңға жуық адам жұмыс істейді екен. Яғни, әрекет ету ауқымы өте кең.
Қазіргі кезде казино, ақшалай ойын автоматы таралуына байланысты құмар ойындар мәселесі өзекті мәселеге айналып тұр. Оларға ешқандай шара қолданыла алмайды, себебі азарттық ойындардың көбі заң негізінде рәсімделген. Қазақстанда орта есеппен 350 мың адам құмар ойынның құрбанына айналса, олардың орташа қарызы 10 млн теңгеден асады. Ал елімізде 10 жұптың 7-еуі құмар ойынның кесірінен ажырасады екен. Ұлттық статистика бюросының мәліметіне жүгінсек, құмар ойындарды ұйымдастыру және бәс тігу бойынша көрсетілген қызметтердің көлемі 2020 жылы 89,7 млрд теңгені құраған, 2021 жылы 501,2 млрд теңгеге жеткен, ал 2022 жылы 600 млрд теңгеден асып түскен. Бұл сома еліміздегі бірқатар облыстың жылдық бюджетінен әлдеқайда көп. Осыған байланысты көптеген шетелдік зерттеушилер құмар ойындарды халықтың бір бөлигі үшін қауіп-қатер төндіретін түйинді әлеуметтік мәселе депайды. Құмар ойындарға деген тәуелділіктің негізгі себептері:
- Жалғыздық сезімі. Жалғыздық сезімі адамды алғашқы рет ойнауға итермелейді, ойын процессинде алынған әсер мен түйсіну адамды қайталап ойнауға мәжбүр етеді.
- Қанағаттанбаушылық сезімі. Қанағаттанбаушылық сезімі адамды өзін ойында көрсетуге мәжбүр етеді. Шынайы өмірде өзіне өзі наразы болып, шынайы өмірге қарағанда, ойында жеңіске қол жеткізу жеңіл болғандықтан, адам өзін ойында көрсеткісі келеді. Ойындағы жетістіктері неғұрлым мол болса, соғұрлым ол осы ойынға қайта-қайта оралғысы келіп тұрады.
- Оңай олжа сезімі. Бір рет ұтып, жеңіл түскен ақшаны қолға ұстағаннан пайда болған адреналинді сезінген адам, осы жетістігін қайталағысы келеді, алайда көбіне ұту мүмкін емес.
- Әрқилы тәуелділіктерге тез ергіштік. Басқа да құмарлықтарға, мысалға, есірткі/ алкогольге құмар адамдар үшін, ойынға құмарлық өте қауіпті. Тез еpіп кетеді.
- Психикалық бұзылыстар. Психикалық бұзылыстардан емделген адамдар, сондай-ақ ойынға құмарлыққа да ұшырағыш болады.
Егер өзіңізді ойынқұмар адаммын деп есептемейтін болсаңыз онда сіздің бойыңыздан мына сипаттар табылмауы тиіс:
- ойынға үнемі тәуелді болу және ойын оқиғасында өткізетін уақыттың ұзаруы;
- қызығушылықтар шеңберінің өзгеруі, ойын туралы әрдайым ойлау, ойынға байланысты оқиғаларды елестету және осы ойдың басым болуы;
- «бақылауды жоғалту» ауқымды ұтыстан кейін, сондай-ақ, үнемі ұтылудан кейін де ойынды тоқтата алмау;
- Ойынға кезекті қатысқаннан кейін салыстырмалы қысқа уақыт аралығында дамитын психологиялық дисбаланс, ашулану, беймазалық, қиын жеңілетін ойнауға кірісуге ынтығу. Мұндай күйлер белгілер қатары бойынша есірткі/алкогольге тұлғалардың бас ауруы, ұйқының бұзылуы, алаңдаушылық, төмен көңіл-күй, естің бұзылуымен бірге жүретін әрекетке ұқсайды;
- ойынға жиі қатысудың біртіндеп өсуі
- қызықтыруға қарсыласу қабілеттілігі тез төмендеу. Ойнамауға бел буғанмен, сәл провокация болса (бұрынғы таныстарын кездестіру, ойын тақырыбында әңгімелесу, ойын мекемесі жаны болу т.б.) еріп кете беру.
Лудомания дамуының 3 белгісі:
Ұтыс. Кездейсоқ ойын, тірі ұтыстар, ойын ойнаудың жиіленетін оқиғалары, ұтыс өлшемінің үлкеюі, ойын жөнінде қиялдау, өте ірі ұтыс, себепсіз оптимизм.
Ұтылу. Жалғыз ойнау, ұтыспен мақтану, тек ойын туралы ойлау, ұтылу эпизодтарының ұзаруы, ойынды тоқтатуға қабілетсіз болу, жолдастарынан проблеманы жасыру, өтірік айту, отбасы мен жұбайын ойламау, ойын пайдасына жұмыс уақытын қысқарту, қарызын төлеуден бас тарту, тұлғаның өзгеруі: ашушаңдық, тез шаршау, ойын үшін қарыздану, заңды және заңсыз тәсілмен жасалған өте көп мөлшердегі қарыз, қарызды төлей алмау, ойнауды тоқтатам деген жанкешті талпыну.
Түңілу. Кәсіби және жеке абыройынан айырылу, ойынға жұмсалатын уақыттың айтарлықтай ұзаруы, ұтысқа тігілетін сома мөлшерінің үлкеюі, отбасы мен достарынан алыстау, ар-ұяты мазалау, аларға деген жеккөру сезімі, өкіну, үрейлену, заңсыз әрекеттер, сенімсіздік, суицидалды ой мен талпыныстар, ажырасу, қамау, алкогольді шамадан тыс тұтыну, эмоционалы бұзылу. Лудоманиядан өз бетінше айығу неге қиын? Қандай да болсын ойын рахаттануға әкеледі. Ойын барысындағы құмарлық, адреналиннің қарымды бөлінуі миды ширатады, осының салдарынан лудоманияға шалдыққан науқас үйреншікті хатқа (достармен қатынасу, қызықпайтын) болады және оның өмірінде тек ойын ғана қалады. Ойынға құмар науқас (лудоманияға шалдыққан) өзі үзе алмайтын шеңбер ішінде жүреді. Сонымен бірге ол ойынға құмарлықтан емделу керектігін қажетсінбеуі де мүмкін. Науқастың ойын қарсаңында пайда болатын өзгеше «сиқырлану» күйі немесе өзін-өзі гипноздау, транс күйінде жүргендей болады. Біртіндеп ықылас, сенімділік, жақындарға деген сүйіспеншілік кетеді және адам роботқа айналады.
Ел Президенті өз сөзінде: «Соңғы жылдары елімізде құмар ойынға тәуелділік белең алып барады. Кейбір отбасылар үшін бұл үлкен қасіретке айналды. Лудоманияға қарсы күресте тәрбие ісі мен түсіндіру жұмыстарына ерекше мән берілуге тиіс», – деп атап өткен болатын.
Сөз соңында құмар ойынның құмарлығынан шыға алмай, құрдымға кеткен талай жас көз алдымызда. Бұл дерт күн өткен сайын қанатын жайып, өмір шырғалаңында талайларды шырылдатты. Қоғамдық дертті, қоқысқа тастайтын уақыт жетті. Уақыт өткен сайын жастармыздың санасын улап, құрдымға түсіруде. Мәселені уақыттың еншісіне қалдырмай, тиісінше дұрыс әрекет жасап, жастарымызды дерттен сауықтырып, уақытты емшіге айналдыруымыз қажет.
