Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 54 мемлекетте күреске түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты ХХ ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болды. Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан. Тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, ұланғайыр жері мен өршіл халқын бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары ...

Аты аңызға айналған палуан Қажымұқан Мұңайтпасов жайлы ел ішінде әңгіме көп. Бабаның қарашаңырағында туып-өскен соң ес білгелі палуанның үйіне бас сұққан ғалымдардың, шырақшы болған марқұм Есболған атам мен Науат әжемнің әңгімелеріне қанықпын. 1946 жылдың күзінде Қажымұқан атамыз Түлкібас ауданының Үрбұлақ ауылына қонаққа барып, өнер көрсетеді. Сонда палуан бірнеше адам әрең көтеретін нән тасты кеудесіне қойдыртып, дәу балғамен ұрғызып, қиратқанда да ...

(Қажымұқан өмірінен жаңа деректер) Жазушы Қалмақан Әбдіқадыров иісі қазаққа белгілі «Қажымұқан» хиқаятында Қажекеңнің Айдарханнан кейінгі ұлы – кенжесі Жәнәбілді Мінәйімнен туылды деп жаза басып, шалағайлық шегінен шыға алмаған келімге келіп, қиғаштық танытыпты. Қиянның қиынындағы нәрсе емес, Жәнәбілдің анасы Сіргелі тайпасындағы Қарабатыр руынан шыққан Бибіжан Бүркітқызы. Мұны білетін көзкөргендер арамызда жүр. Композитор Қалдыбек Құрманәлінің жөн сілтеуімен Бибіжанның 1936 жылы дүние есігін ...

(Қажымұқан өмірінен жаңа деректер) Ұлылардың өмірдеректерін анықтауда мұқияттылық, зерделілік қажет. «Қазақ совет энциклопедиясы» атақты қазақ композиторы, ақын Біржан Қожағұлұлын 1834 жылы туылып, 1897 жылы қайтыс болғаны туралы мәлімет ұсынып, оқырманды шатастырды. Дұрысы қандай? Ән әлеміміздің сергек жанашыры Есім Байболов пен Біржан салдың үлкен ұлы Теміртастың 1923 жылғы ауызба-ауыз сұхбаты бізді басқаша тұжырымға жетелейді. Осы сұхбатты негізге алған халқымыздың біртуар ұлы ...

Аты аңызға айналған палуан Қажымұқан Мұңайтпасов жайлы ел ішінде әңгіме көп. Ескіден жеткен есті сөз бізге палуанның сал-серілігі, әншілігі, сондай-ақ көріпкелдік қасиеті де болған деседі. Ауыл адамдары балалары мазасызданса, палуанға түкіртіп, алақанына аунатып алады екен. Қолына алып, білегіне жатқызып, етегіне аунатып бергендерінің көбісі құлан-таза сауығып кетеді екен. Бірде атам әжеме «Мінәй, бесіндіге дейін ауру баланы алып келеді, мені үйде жоқ ...

Қазіргі балуандардардың көбі қара күштің ғана иесі. Робот сияқты күреседі, Аруақ ұғымынан ада. Өнерден мақұрым. Ал Қажымұқан өнерді өте жақсы көрген, асыл мен жасықты айырған, жақсының парқын білген. Әміре, Иса үшеуі жан аямас дос болған. Исаның тілінің ащылығы, жұдырығының «жылдамдығы» палуанға «пәле» болыпты. Әсіресе, ішіңкіреп алғанда палуанға «күн көрсетпейді» екен. Бұл жөнінде Сәбит ағамыз бүй дейді: «Күш жағынан Иса Қажымұқанның ...

(Қажымұқан өмірінен жаңа деректер) Шыбығы шырпылмай, қылауына қыл түспей тұрған аруақты атамыз 1913 жылы Троицк қаласында «Айқап» жұрналының хатшысы Жаһанша Сейдалинмен әңгімелесіп, жасының отызда екенін мәлімдепті. Мәлімет тасқа басылып, жұрналдың сол жылғы 21-нөмірінде жарияланған. Соған сенсек, алыбымыз 1883 жылы туылған. Қазақ даласы батырының «Поддубныйдан бір мүшел кішімін» дегеніне дөп келеді. Бұл жарияланымды «Айқаптан» оқып, мазмұнын өлеңге түсірген Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы: «Ұрғыны – ...

Аты аңызға айналған палуан Қажымұқан Мұңайтпасов жайлы ел ішінде әңгіме көп. Бабаның қарашаңырағында туып-өскен соң ес білгелі палуанның үйіне бас сұққан ғалымдардың, шырақшы болған марқұм Есболған атам мен Науат әжемнің әңгімелеріне қанықпын. Қажымұқанның анасы Кабира әжесі Айсары секілді палуан болмағанмен, атақты батыр-палуанның ұрпағы, ірі денелі, бойшаң және етжеңді әйел болған. Қажымұқаннан бұрын егіз ұл тапқанмен, олар ертеректе жаман аурудан шетінепті. ...

Шежіре бойынша Қобыланды батырдың он бірінші ұрпағы саналатын Қажымұқан атамыз кілең батырлар туған текті әулеттен шыққан. Төртінші атасы Сәді батыр – Абылай ханның үзеңгілесі. Сол Сәді батырдан Ернақы, Ернақыдан Таңатар, Тәшім, Мұңайтпас, Марқа батырлар тараған. Өз заманында атағы алты Алашқа мәшһүр болған Ернақы батыр Қараөткелге барғанда Айсарыдай аруды ұшырастырып, шаңырақ көтереді. Ернақы батыр ел жұтай бастаған кезде 52 жасында дүние ...

(Қажымұқан өмірінен жаңа деректер) Көріпкелдік ұлтымыздың ұрқында (генінде) бар, арғы тарихымызға түкпірлесек, алты жүз қырық алтыншы жылы туылып, жеті жүз қырық бірінші жылы қайтыс болған Тоныкөк Білгенің құлпытасындағы «Мен Тоныкөк Білгемін, Алдын ала білгенмін» дейтін қасиеті кейінгі ұрпаққа да жұғысқан. 1675 жылы жарық дүниеге көзін ашқан Мөңке бидің: «Адам ақысыз жұмыс істемейді, Дүниені түрлеп кестелейді. Ащыны ащы демейді, Сағынып тамақ ...

Алдағы жылы күш атасы Қажымұқан Мұңайтпасұлының туғанына 150 жыл тола­ды. Қа­зақ тарихында орны зор тұлға жайлы әлі зерттелмей жатқан дүние көп. Атап айт­қанда, балуан атамыз қатысқан ресми чемпионаттар мен ресейлік және шетелде­гі цирк алаңдарында көрсеткен өнері жайлы тек аузыекі әңгіме не­ме­се шына­йы­лықтан алшақ әдеби нұсқадағы көркем деректерді малданып жүр­міз. Қазіргі таңда Еуропа мемлекеттері, Ресей Федерациясы ХХ ғасырдың басы 1904 жылдан ...

«Өлең сөздің патшасы» мен қара күштің бет қаратпас алапат қара дауылы фәниде бір рет кездесіпті. Ұлы Абай Омбыға барған сапарында Қажекеңді іздеп тауып, бір үйде қой сойғызып, қадірлі қонақ еткенін, ақыл-кеңес бергенін балуанның өзі естеліктерінің бірінде айтқан. Ұшырасу екеуінің де тағдырларында бедерлі белгі қалдырған. Ақылман ақын «Көп адам дүниеге бой алдырған, Бой алдырып аяғын тез шалдырған» дегенді есті жігіттің есіне ...

(Қажымұқан өмірінен жаңа деректер) Ежелгі элладалықтардың Геркулеске көк күмбезін, өзіміздің Толағайға тау көтертуіміз әлжуазға қорған болар алыптарды аңсаудың нәтижесі. Осы тәріздес әңгімелер әдеби бастау – көздеріміздің кейіпкерлеріне айналып, бірте-бірте тұлғаланып, топырағымызда Алпамыс, Қобыланды, тағы басқа батырларымыздың қаһармандық, адами іс-әрекеттері көркемдік деңгейіне дейін көтеріліп, ұлтымыздың рухтық көрінісін бейнеледі. Халық солардың көмегіне зәруленді. Мұның мәні айрықша зор еді. Өйткені, эпостық дастандарымыз оқиғалар ...

Мұңайтпас дүниеден өтті. Қажымұқан шет жұрттарды аралап, күресіп жүрсе керек, суық хабар алысымен суыт елге оралады. Қаладағы жаңалықты даладағы елдің бұрын еститін әдеті емес пе. «Патшаның балуаны Қажымұқан Қызылжар-Көкшетаулап келе жатыр» деген дақпырт тарады. «Патша балуанын» тым болмаса, түстендіріп жіберуді абырой-дәреже көрген бай адамдар жолын тосып әлек. Бірінен соң бірі іліп әкетіп жатты. Бұл хабар Балуан Шолаққа да жетеді. Балуан: ...

Қажымұқан – өткен ғасырдағы қазақтың маңдайына біткен біртуар тұлғалардың бірі болатын. Бірақ ол кісі өмірінің соңында қандай ауыр жағдайға тап болғанын көбі білмейді. Білетініміз – оның күш атасы атанып, майданға ұшақ сыйлағаны ғана. Ол ұшақтың өзін балуан атамыз қалтасынан алып бере салмай, ақшасын екі жыл бойы өнер көрсетіп жүріп жинапты. Кейін сосын ол ұшаққа Амангелді Имановтың атын жазып, майданға аттандырады. ...

Самайын күміс қырау шалған 93-тегі Мақпал әже бізді есік алдынан өзі күтіп алды. «Ауылға алты жасар бала келсе, ақ сақалды қария сәлем бере барған» дала заңын бұлжытпай орындаған ананың бұл қасиетіне тәнті болдық. Құда-құдағилары – Жұмаш, Ілескүл, Ескендір қария, ұл-қыздары бейне мерекеге жиналғандай, шағын ауланы шаттыққа бөлеп жіберіпті. Амандық-саулықтан соң әжемен әңгімеміз басталып кетті. Мақпал Берсүгірқызы 1926 жылы 26 ақпанда Созақ ...

1964 жылдың мамыр айы. Шымкент қаласындағы Ленин атындағы №29 орта мектеп мұғалiмдерi мен оқушылары абыр-сабыр. Өйткенi, мектепке қонаққа әйгiлi палуан Қажымұқанның шәкiрттерiнiң бiрi Динавецкий келмек. Қасында бiр топ ақын-жазушылары бар көрiнедi. Қадiрмендi қонақтарды лайықты қарсы алудың қам-қарекетi жасалынып жатты. Акт залына «Хош келдiңiздер, меймандар!» деп көрнекi етiлiп жазылып, iлiнiп қойылды. Әлден соң күткен қонақтар да келiп жеттi. Мектеп басшылары оларды ...

Көп ізденіс жасап, зерттеу жүргізіп, Қажымұқанның күрес жайындағы өмірін тың деректермен толықтырған марқұм Әлімқұл Бүркітбаев еді. Қажекеңнің үш медалін, белдігін, қол сандығын, тағы басқа құнды заттарын іздеп тауып Қазақстанға алып келді. Ресейдегі шаң астында қалған мұрағаттарды қопарып, оны орын-орнына келтіріп, хроникалық ережесін сақтап, Қажекеңді білетін тірі жүрген азаматтармен кездесіп, сол кездегі күрестері қайда, қай жылы болды, неше рет әлем батыры ...

Баяғыда атақты Шоң би Баянауылда қайтыс болып, сүйегін былғарыға тігіп, бұрынғының жолымен Түркістанға апарыпты. Сонда Əзіреті қожалар: «Сүйекті Арқаға қойып үш жылдан соң алып келсеңдер еді, елдеріңнің құты екен. Құт шайқалады ғой» деген екен. Шоң би қой жылы өлген екен, келесі жылы «Қумешін» деген жұт болыпты. Шоңның өз немересі Төк баласы Бажықай, Ақын баласы Айман өмірінде қарақасқа кедей болып құйрығы ...

Қажы бабамыз 1983 жылы 100-ге келгенде, бүкіл Қазақстан болып аузымызды ләм деп ашпаппыз. Тәуелсіз Қазақстан 1993 жылы да 110 жылдығы тұсында үн-түнсіз қалғаны белгілі. Осыған орай қазақ халқының мақтанышы, аты аңызға айналған Қажымұқан Мұңайтпасовты өз көзімен көрген, қажымұқантанушы, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, дербес зейнеткер Қалиәкпар Әміржановты әңгімеге тартқан едік. – Мен Қажекеңді 8-11 жасымда көргенмін. Ол кезде Омбы облысындағы ...

Қажымұқанның алып палуан ғана емес, сонымен бірге, ғажайып цирк әртісі ретінде де аса танымал болғаны анық. Ол небір қызық та қауіпті, қиын да таңқалар­лық қойылымдармен көрермен алдына шыққан, цирк манеждерінде өнер көрсет­кен. Жары Бәтима апайдың естелігіне сүйенсек, Қажымұқан қалыңдығы бір еліден жуан сом темірді мойнына галстук, беліне белбеу қылып орап, темірді қамырдай илесе, Парижде цирк алаңына мініп шыққан түйесін арқасына ...

Қажымұқан ең алғаш рет 36 жасында үйленіпті. Алғашқы әйелі – өзі шын ұна­тып қосылған және мұсылманша некесін қиып, «Бәтима» деп ат берген Надежда Чепковс­кая. Палуанның бұл әйелден көрген баласы – Халиолла. Ал екінші әйелі – Ырыстыдан София, Рәшида, Әзия атты үш қызы болған. Үшінші әйелі – әмеңгерлікпен үйленген Мінәйімнен ұлы Айдархан туылады. Соңғы рет үйленгенде палуанның жасы – 75-те, ал ...

Аты аңызға айналғаны соншалық, бүгінгі ұрпаққа ертегі батырындай болып елестейтін Қажымұқан бабамыздың сырт бейнесі де ерекше болғанға ұқсайды. Бұл ретте Қажекеңді спорт журналисі И.Д.Булга­ков: «Ол Геркулес десе, дегендей екен. Бір қарағанда, ол адамнан гөрі, шойыннан құйған сом тұлғаға ұқсайтын сияқты, бойы ұзын және қанжырдай тартылған. Бұлт-бұлт ойнаған бұлшық еттері бір керемет!» – деп сипаттаса, жазушы Дихан Әбілев: «Жартас кеудесі жалғанның ...

Ресми деректерге жүгінсек, Қажымұ­қан 1871 жылы 12 тамызда Ақмоладағы Қараөткел дуанына қарасты Қоспа деген жерде дүниеге келген. Алайда палуанды «Оңтүстік Қазақстан топырағының тума­сы» ретінде танитындар да бар. Бұған негіз болатын жайт – палуанның атасы Ернақ зиратының Отырар ауданы Шілік ауылын­дағы ескі қорымда жатқандығы және сол маңайда Ернақтың жайлауы деген жайлаудың болғандығы. Көнекөз қариялар Ернақтың баласы Мұңайтпас­тың Ақмола маңына қоныс аударуы ...

Күллі қазақ «күш атасы» ретінде қадір тұтқан Қажымұқан – ғибратты ғұмыр кешкен сан қырлы тұлға. 15 жасынан топқа түскен Қажекеңнің жасы 70-ке келгенше күресті тастамауының өзі – оның жаратылысы бөлек саңлақ спортшы екендігінің айғағы. Бір айта кетерлігі, 11-атасы Қарақыпшақ Қобыланды болып келетін Қажымұқанның дара бітімі бала жасынан-ақ байқалған. Өзі құралпылас балалармен ойнап жүргенде әлдекімге жазатайым қолы тиіп кетсе, оңдырмайды екен. ...