Түркі әлемінің астанасы, кеше ғана алты алашқа сауын айтып, жиырмадан астам мемлекеттің басын қосып Наурыз және қала құрметіне дүбірлі той жасаған Түркістанда халықаралық айтыс өтті.
Түркістан ежелден рухани астана болып есептеледі. Бұл жолы айтыс қазақ халқының кемеңгер ұлдарының бірі, алаш тағдыры тезге түскенде жанын шүберекке түйіп ел іргесінің сөгілмеуіне өлшеусіз еңбек сіңірген Қазыбек би Келдібекұлының 350 жылдығына арналды. Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ сарайында өткен екі күндік айтысқа еліміздегі мықты ақындардан бөлек, көрші Қырғызстаннан азаннан салсаң кешке дейін ауызын жаппай түйдек-түйдек сүбелі жыр ақтаратын қос мықты келіпті. Бірінші күнгі қидаласқан айқастан соң ақтық кездесуге алты жұп өтті. Бұлар да сүзгіден өтіп, ең жоғары ұпай жинаған төртеу ең мықтыны анықтау үшін тағыда үкілі домбырасын қолға алды.
Үш кезеңде де шашасына шаң жұқтырмаған қостанайлық Айбек Қалиев бас бәйгеге тігілген алтын көмбе − 3 миллион теңгені жеңіп алды. Онымен үзеңгі қағыстырып, бір ұпай ғана жоғалтқан оңтүстікқазақстандық Жарқынбек Наушабаев бірінші орынды иеленді. Екі екінші орынға айтыса отырып ретіне қарай түрлі ән әуезіне салып, жұртшылықты желпіндіріп отыратын оңтүстіктің оғланы Нұрлан Есенқұлов пен Қырғызстандағы «Айтыс» орталығының басшысы, көмейінен лағыл маржан төгілетін Асылбек Маратов ие болды.
Елімізге белгілі қаламгер Көпен Әмірбек жүргізген екі күндік аламан айтыс дау-шарсыз өтті десек, шындыққа жанаспас еді.
Бірінші күні Жарқынбек Наушабеков пен Сара Тоқтамысова айтысқанда, қазылар алқасына сын айтқан азаматтар болды. Екеуі де ешкімнен сауғаға сөз сұрамайтын мықты ақындар. Әзіл-қалжынға да әйдік ұста. Сырт көзге ең жоғары ұпайға лайық көрінгенімен, әзілге оң иығын беріп тұратын Сара айтыстағы арқау тақырыпты кеңінен ашуда Жарқынбектен сәл кемшін түсті. Қазылар алқасының бір мүшесі Татьяна Бурмистроваға Сараның Жарқынбектің жеке басын артығырақ мінегені ұнаған жоқ. Сара – бас жүлдеге лайық ақын. Бірақ, қазіргі айтыс өнерінің ақтаңгері Бекарыс Шойбеков қарындасына жол бергенімен, әзілдің шоғын көбірек қағыстырып кеткен Сара негізгі тақырыпты жалаңдау шолып, тағы да несібесінен қағылды.
Айбек – ойлы ақын. Бұқараның бойындағы ащы шындықты айтамын деп шенділерге жақпай қалып жүретін, дауылпаз ақын сәл мүлт кетсең, қиып түседі.
Айтыс басталғаннан жоғары ұпай жинап келе жатқан Нұрлан Есенқұловты екі мәрте сөзінен оңдырмай ұстаған Қалиев барлық айтысында бойына қылау жұқтырған жоқ. Кейбіреулердей әр қиырға алып қашып, арзан сөзге малданбайтындығын танытты. Түркістан төрінде өткен халықаралық айтыстың ең үлкен олжасы – қалыпты айтысқа реформа жасалғандығы.
ТҮРКСОЙ-дың өкілі, қазылар алқасының мүшесі Асқар Тұрғанбаев қазылар алқасының жұптауымен емес, жеребе тартып айтысуға бастама көтерді. Яғни, ақындар айтысар алдында ғана жеребе тартады. Сонда алдын ала дайындалған «заготовка» жайына қалып, нағыз айтысқа орын берілмек.
Бұл көрші Қырғызстанда бұрыннан бар тәжірибе екен. Қазылар алқасының мүшесі, Қырғызстандағы республикалық «Айтыс» қауымдастығының төрағасы Рысбай Исақовты әңгімеге тартқанымызда, осы жайтты толығырақ айтып берді.
«Айтыс» орталығына әр айдың он күнінде айтыс ақындары жиналады екен. Оларға кез келген тақырып ұсынылады. Мәселен, қасық немесе сыпырғы. Осыдан бір сәт ауытқымай жыр төгуің керек. Жеребе де айтыс алдында тартылады. Тақырып та сол мезгілде айтылатын тәжірибелері бар.
Асқар Тұрғанбаевтың бастамасын ақындарымыз бірден құптай қойған жоқ. Бұрынғы жұптаудың көбесі сөгіліп, айтыс алдында болмаса да жеребе тартылды. Соның өзі айтысқа айтарлықтай қанат бітірді. Біздің ақындардың осалы жоқ қой. Нағыз айтысқа көрермендер де өте разы болды. Тосылып қалған ешкім жоқ, көңілдегі күдік сейілді. Енді жеребені айтыс алдында суырсаң да нағыз айтыс ақынының байпаңдап қалмасына көз жеткіздік.
Айтыс өнеріне тазалық керек. Күллі түрік қауымының рухани астанасы, алты алаш үшін ең ардақты мекен Түркістанда осындай тәуекел жасалды. Дайындықсыз айтысу – бұрыннан қазақ ақындарына тән қасиет. Бұрынғыны айтпағанда, осы Оңтүстіктің ақберендері Көпбай ата, Тәушен апаларымыз алдын ала дайындалу дегенді ойларына алмай өтіпті. Жақсы дәстүрдің тамырына балта сілтеген басқа-басқа емес, өзіміз. Енді нағыз айтысқа жол ашатын алғашқы қадам жасалды. Түркістандағы халықаралық айтыс ұлы өнеріміздің қайта өрлеуінің басы болмақ.
Бақтияр ТАЙЖАН,
«Егемен Қазақстан» (ықшамдалып алынды)
