Шымкент – өндірісі қарқынды дамып келе жатқан мегаполис. Өндіріс көлемінің өсуі қала экологиясына түсетін жүктемені де ұлғайтты. Бұрын кәсіпорындар шығарындыларын өздері есептеп, қағаз жүзінде ұсынып келгендіктен, нақты бақылау мүмкіндігі шектеулі болды. Ал ауа сапасына қатысты тұрғындар шағымы, түтін, шаң, жағымсыз иіс, жылдан жылға азаймай келді. Соңғы жылдары бұл жүйе түбегейлі өзгерді десек болады. Қазақстан Экология және табиғи ресурстар министрлігі енгізген Автоматтандырылған жүйе мониторингі (АСМ) Шымкенттегі ірі өндіріс нысандарында толық жұмыс істей бастады. Бұл – зиянды заттардың ауаға таралуын тәулік бойы өлшеп, деректерді тікелей министрлікке жөнелтетін ең заманауи бақылау тетігі.
АСМ кәсіпорындардың құбырларына орнатылған датчиктер арқылы күкірт диоксиді, азот оксидтері, көміртек оксиді, қатты бөлшектер (PM2.5, PM10) және өзге де ластаушы заттардың нақты көлемін үздіксіз өлшейді. Сонымен бірге температура, қысым, газдың жылдамдығы және шығарындылар көлемі секілді техникалық параметрлер тіркеледі. Барлық көрсеткіш ешқандай түзетусіз, адам араласуынсыз ҚР Экология министрлігінің ақпараттық жүйесіне жіберіледі. Нормадан асып кеткен кез келген жағдай дереу белгі береді.
ҚР Экологиялық кодексінің 184-бабы 2-тармағына сәйкес, I санаттағы өнеркәсіп орындары шығарындылардың негізгі көздеріне АСМ орнатуға міндеттелген. Шымкентте бұл талапқа төрт кәсіпорын жатады екен. «Шымкентцемент», «Стандартцемент», «3-Энергоорталық» АҚ және «ПетроҚазақстан Ойл Продактс». 2025 жылы аталған кәсіпорындардың барлығы АСМ жүйесіне толық қосылып, деректер nbdecology.gov.kz платформасына тұрақты түрде жіберіліп отыр.
Шымкент қаласы бойынша Экология департаменті осы мәселеге орай «Шымкентцемент» ЖШС базасында пресс-тур ұйымдастырды. Журналистер, экология мамандары және сарапшылар АСМ-нің нақты жұмысымен танысып, бақылау орталығындағы деректерді талдады.
Шымкент қаласында өндірістік шығарындыларды бақылауға арналған автоматтандырылған жүйенің енгізілуі – бұл экологиялық мәселелерді шешуде маңызды қадам болып табылады. Бұл жүйе зиянды заттардың ауаға таралуын нақты уақыт режимінде өлшеп, деректерді министрлікке тікелей жіберу арқылы өндіріс орындарының экологиялық жауапкершілігін арттыруға бағытталған. Осылайша, қаладағы ауаның ластану деңгейін төмендетуге және тұрғындардың денсаулығын қорғауға мүмкіндік береді. Мұндай жүйе экологиялық заңнаманың талаптарына толық сәйкес келеді және оның тиімділігі уақыт өте келе анықталады деп айтуға болады.
АСМ жүйесінің басты артықшылығы – бұл оның тәулік бойы жұмыс істеп, нақты уақыт режимінде деректерді жинауында. Бұған дейін кәсіпорындар шығарындыларды тек өздері есептеп, тексеру процесі кейде ұзақ уақыт алатын. Енді бұл мәселе автоматты түрде шешілуде. Бұл жүйе тек экологияны бақылау ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорындар үшін де тиімді: олар өздерінің шығарындыларын нақты бақылап, экологиялық нормаларды сақтауға мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, заң бұзушылықтар анықталған жағдайда, дереу шара қолданылып, құқық бұзушыларға қатысты тиісті жазалар қолданылады.
Шымкенттегі осы жүйенің іске қосылуы – еліміздегі экологиялық бақылауды жетілдіруге бағытталған ауқымды шаралардың бір бөлігі. Жүйенің толық іске қосылуы арқылы басқа қалаларда да осындай инновациялық бақылау жүйелерін енгізу қажеттілігі арта түспек. Бұл қадамдардың барлығы ауа сапасын жақсартуға және қала тұрғындарының өмір сүру сапасын арттыруға септігін тигізеді. Болашақта басқа да ірі өндіріс орындарын қосу арқылы экологиялық мониторинг жүйесі толықтай жүзеге асырылып, еліміздің экологиялық ахуалы тұрақты түрде бақыланып, бақылау жүйесі ары қарай дамиды деп үміттенуге болады.
