Сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы Аналар кеңесі төрағасының орынбасары, «AMANAT» партиясы жанындағы Білім және денсаулық сақтау мәселелері жөніндегі республикалық кеңестің мүшесі Баян Ахатай да вейптерге тыйым салу мақсатында петиция жариялаған еді. Ол вейптердің еркін саудаға түскендігіне наразы белсенділердің бірі ретінде әлеуметтік желіде өз ойын жиі ортаға салып келеді. Біз Баян Ахатайдың пікірін сұраған едік. Петиция авторы өнім әдетте Қазақстанға заңсыз, белгісіз мөлшерде әкелінетінін, оны кім өндіретінін және құрамында не барын ешкім білмейтінін айтады. Осыған қарамастан петиция сауда нүктелерін бақылауды күшейту және заңсыз өнімді әкелуді реттеуді емес, республика аумағында вейптерге толық тыйым салуды көздейтінін жеткізді. Бұл туралы aikyn.kz-ке сілтеме жасаған didarbek.kz жазады.
«Мен Қазақстан халқы Ассамблеясы республикалық Аналар кеңесі мүшесі ретінде Астана қаласы Білім басқармасы ұйымдастырған «Қауіпсіздік сағаты» жалпы ата-аналар жиналысының үнемі спикерімін. Бұл – әр аптада бір мектепте өткізілетін шара. Жиыннан ұққанымыз, бұл қасіреттің мектептермен, отбасылардың қайғысы тым терең. Бұл жиындардан ресми статистикадағыдан әлдеқайда жоғары сандар тұрғанын байқадық, себебі бізге ата-аналар тәуелді болып қалған балаларына анонимді психологиялық көмек сұрағандар тым көбейді. «Неге заңмен тыйым салынбайды?» деген ашынған ұсыныс-жазбалар көбейді. Нәтижесінде, ата-аналардың үнін мемлекет басшысына жеткізуді петиция арқылы жүзеге асыруды Қазақстан халқы Ассамблеясы Аналар кеңесі ақылдаса келе жөн көрдік. Бүгінде петицияға қол қойғандар қатары жиырма мыңға жуықтады», – дейді ол.
Сондай-ақ петиция авторы вейп тек балалар үшін емес, ересектер үшін де аса зиян, сондықтан жас ерекшелігі бойынша бөлмей ұлтты тұтас сақтауымыз керегін жеткізді.
«Электронды темекі, вейпке тыйым айналасында қазір таласты пікір көп. ДСМ бұл зиянды заттың ұлт, ұрпақ үшін қаншалықты зиян екенін дәлелдеп бақса да бір топ вейп лоббисттер «тыйым жұмыс істемейді, контрабанда көбейеді» деген жалғыз аргументін алға тартып бағуда. Дегенмен әлемдік тәжірибеде болашағын ойлаған отыздан астам ел тыйым салғаны белгілі. Ең қиыны – вейп тұтынушылардың басым бөлігі мектеп, колледж оқушыларының болуы. Вейп маркетингі тікелей мақсатты түрде балаларға бағытталған: түрлі түсті әрленуі, 17 мыңнан астам хош иістендіргіші бар иісі, дүкендерде киндер, чупа чупстармен бірге көз деңгейінде орналастырылуы. Хош иістендіргіші болғандықтан, иісі білінбейді, ата-аналар да кеш біліп, «қолдарын мезгілінен кеш сермеуде». Біз ұзақ ойланып жүргенде балалар мен жасөспірімдер арасында күн санап артып бара жатыр. «Тыйым жұмыс істемейді» деп емес, «неге жұмыс істемейді, қалай тыйымды тиімді етеміз?» деп бірге ойлануымыз керек», – дейді Баян Ахатай.
Сәнге айналған өнімнің салдары қандай?
Вейптерге тыйым салу шарасын қабылдаудың қажеттілігі өзекті екені рас. Осы жылы вейперлердің ДНҚ зақымдануы туралы зерттеу жарияланған екен. Вейперлер мен қарапайым темекі шегушілердің ДНҚ зақымдану деңгейі темекі шекпейтіндерге қарағанда 2,6 және 2,2 есе жоғары екені анықталды, ал ДНҚ зақымдануының ауырлығы темекі шегудің немесе вейп тұтынудың қарқындылығына тікелей пропорционалды. Ал American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine басылымының дерегінше, ғалымдар вейперлерге ғана тән, ерекше ауыр дертке evali деген атау берген. Бұл – E-ciga rette and Vaping use-Associated Lung Injury, яғни электронды сигареттер мен вейптерді тартудан туындаған өкпенің зақымдалуы дегенді білдіреді. Бұл аурудың механизмдерін медицина ғылымы әзірге толыққанды зерттей алған жоқ. Бір белгілісі, е-сигарет немесе вейп шегетін адамдардың өкпелері қабынып, іріп кететіні сонша, симптомдары жағынан экзогенді липоидтік пневмонияға, химиялық пневмонитке ұқсайды. Америкалық сарапшылар Вирджиния Достастығы университетінің темекі өнімдерін зерттеу орталығының ғалымы Томас Айссенберг пен Флорида Халықаралық университетінің эпидемиология кафедрасының профессоры Васим Мазиактың айтуынша, аталған ауруға электронды сигареттегі аэрозольдің майлы компоненттерінің, ацетат пен тетрагидроканнабинолдың өкпе тіндерінің жасушаларында қордалануы себеп болады. Оның белгілеріне жөтел, кеуденің қысуы, ауыр тыныс алу, жүрек айнуы, құсу, диарея және түрлі респираторлық, конституционалдық, гастроэнтерологиялық бұзылу жатады.
ДДҰ мәліметтері бойынша, вейпті пайдаланатындар, тіпті оны жай тартып көрген болса да, нәтижесінде, кәдімгі темекіні екі есе артық шегеді. Вейп шегу өкпе жасушаларына теріс әсер етеді, жастар арасында тыныс алу жолдары ауруларының жиілеуіне әкеледі және парадонтозбен ауыру қаупін арттырады.
Сонымен қатар Қазақстанда тыныс алу мүшелері ауруларынан болатын өлім-жітім қан айналымы жүйесі ауруларынан кейін екінші орында тұр. Денсаулық сақтау министрлігінің өкілі атап өткендей, бүгінде 300 мыңға жуық қазақстандық тыныс алу жолдары ауруларымен есепке алынған.
«Электронды темекі немесе вейп, электронды тасымалдағыш түрінде, мундштук, батарея және қыздырушы бөлшектен, арнайы толтырғыш сұйықтықтан тұратын атомайзерден құралған. Сұйықтық хош иістендіргіш қосындылардан және никотиннен тұрады, жеке түрде каннабиноид құрамына кіретін, тетрагидроканнабинолдан жасалған. Бұл қондырғылар глицерин және пропиленгликоль негізіндегі сұйықтықты қыздырады, содан темекінің түтіні емес бу пайда болады. Бұл заттар өкпенің ішіне тұнып тұрып, фиброзға әкеледі. Оны неғұрлым көп тартса, соғұрлым ол тыныс алу жолына кері әсерін тигізеді. Басқаша айтқанда, «өкпе дағы» туындайды», – дейді мамандар.
Сонымен қатар мамандардың айтуынша, электронды темекі қарапайым темекіден анағұрлым зиян әрі қауіпті, себебі мұнда никотин буланып, ауыз қуысының шырышты қабатын күйдіреді, бұл онкологиялық ауруларға әкеледі, тыныс алу жүйесін зақымдайды, бас миы тамырларының атеросклерозына апарады, себебі, оны тартқан кезде никотин қанға өте жылдам енеді. Содан барып, бүйрек безімен адреналин шығып, артериалдық қан қысымы жоғарылап, жүрек ырғағы қысқарады. Бұл жүрекке қатты жүктеме түсіріп, соның салдарынан жүрек-қантамыр аурушаңдығы дами түседі. Адам ұйқысы нашарлап, тез ашуланады және назар аудару қабілеті төмен түседі.
Статистиканың да айтары бар
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы «Қазақстанның балалары мен жасөспірімдерінің денсаулығы мен әл-ауқатын қалыптастыратын факторлар» атты зерттеу жүргізген болатын. Қорытындысында республикадағы 11-15 жастағы балалар арасында ұлдардың 14 пайызы және қыздардың 6 пайызы вейп қолданып жүргені анықталған. Оның жартысынан көбі тұрақты түрде тұтынады. Электронды сигарет бойынша 2014 жылмен салыстырғанда көрсеткіш ұлдар арасында үш есе, қыздар арасында екі есе өсіп отыр. 2022 жылы жүргізілген зерттеулердің нәтижелері 2018 жылғы деректермен салыстырғанда одан да көп ұл мен қыз вейптерді тұтына бастағанын көрсетті, оның ішінде өмір бойы қолдану 3,6%-ға, соңғы 30 күнде пайдалану 2,7%-ға өскен. Әсіресе, өсімнің екі есеге артуы 13-15 жас аралығындағы балалар арасында байқалады. Бұл 1 млн баланың вейпті қолданып көргенін көрсетеді.
Қазақстанда тұтынудың электронды жүйелерінің сұйықтықтарында никотин мөлшерінің рұқсат етілген шекті деңгейі 1 мг/ см3, алайда Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитетінің зерттеу нәтижелері бойынша никотин мөлшері 67,6 мг/см3 құрап, рұқсат етілген деңгейден ондаған есе асып кеткені анықталды.
Ал Қазақстан тұтынушылар лигасының ақпараты бойынша, Астана мен Алматыда соңғы 6 айда вейп сатылымы бірден 372 пайызға өсіпті. Елімізде вейп сататын 6 мыңнан астам сауда нүктесі бар. Ал Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегінше, никотинді, хош иістендіргіштерді және оларға арналған сұйықтықтарды тұтынудың электронды жүйелерінің (ТЭЖ), вейптің нарығы Қазақстанда 2020 жылдан бері 300 есеге жуық артқан. Мұндай өсім елдегі бірде-бір нарықта жоқ. Мысалы, 2020 жылы елге 21 608 дана электронды темекі импортталыпты. 2022 жылы бұл импорт 6,3 миллион болған.
Сонымен қатар қазір вейп және хош иісті сұйықтықтар нарығы заңнаманың кемшіліктері мен веп-индустрияның маркетингтік стратегиясына байланысты реттелмей келеді. 2022 жылдың қазан айына дейін вейптер Сыртқы экономикалық қызмет тауар номенклатурасы (СЭҚ ТН) 8543 «Осы топтың басқа жерінде аталмаған немесе енгізілмеген жеке функциялары бар электр машиналары мен аппаратуралар» коды бойынша акциздік баж төлемей әкелінді. Осы код бойынша 2020-2022 жылдары аралығында елімізге 3 млн-ға жуық вейп импортталған. Мәселен, 22 мамырда ҰҚК шекарашылары Қытаймен шекарадағы «Достық» БӨП-те Мемлекеттік кірістер департаментінің қызметкерлерімен бірлесіп, ілеспе құжаттарсыз электронды темекінің ірі партиясын кіргізуге тырысқан Қазақстанның үш азаматын ұстағаны белгілі болды. Тәркіленген тауардың алдын ала құны – 2,4 млрд теңге. Ұсталғандар мен жүк көлігі әрі қарайғы тексеру үшін ҚМ Экономикалық тергеу департаментінің аумақтық бөлімшесіне берілді. Мұндай жағдайлар аз емес.