Болашақ бағдарламасымен Британияда 2 жыл оқып келген Нартай Советханұлы Түркістан қаласындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінде математика пәні мұғалімімен сұхбат.
–Математиктерден кімдерді үлгі тұтасыз? Ұстаздарыңыз туралы айтып өтсеңіз.
–Университетте Қажи Нұрсұлтанұлы есімді профессор дипломдық жетекшім болған. Сол кісіні қатты үлгі тұтамын. Жас кезімізде ол кісінің қадірін білмедік. Кейіннен ойлаймын, сол кезде қадірін білгенімде, дүниеден өткенінше қасынан бір елі ажырамайтын едім. Ол кісі 2011 жылы дүниеден өтіп кетті. Университетте математикалық анализ, алгебра, логика, математика тарихы пәндерінен дәріс беретін. Диссертациясының тақырыбы «Қазақ математикасының тарихы» болды. Көптеген еңбектер жазған. Ол кісі белгілі ғалым, математик Орымбек Ахметбекұлы Жәутіковтің тікелей шәкірті. Өзі өмірден өткенше Жәутіковты қатты құрметтеді. Алматыда педагогикалық инсттитутта Жәутіковтен математика тарихы бойынша аспирантураны оқыған. Сондықтан Қажи Нұрсұлтанұлын қатты құрметтеймін. Семей өңірінен шыққан мықты балаларды Алматыдағы Жәутіков атындағы физика-математика бағытындағы мектепке жіберіп отырған.Кейіннен сол шәкірттерінің барлығы республикаға танымал, Ломоносов олимпиадасының жүлдегер-лері атанған мықты оқушылар болды.
Кезінде қадірін қатты білмедік. Қазір сол кісінің еңбектерін зерттеп, зерделеп жатырмын. Өткенде біздің қазақ тілі кафедрасының мұғалімдері ұстаздарыңыз болса ақпарат беріңіздер, Уикипедияға енгізейік деді. Сол кісінің өмірін, еңбектерін Уикипедияға енгізіп қойдық. Сол тау тұлғаның құрметіне төрт жылдан бері «Қажи Нұрсұлтанұлы атындағы олимпиада және мұғалімдер конференциясын» дәстүрлі түрде өткізіп келе жатырмыз. Қажи Нұрсұлтанұлы атында болу себебі – ол кісі Алаш дегенде ішкен асын жерге қоятын Алашшыл азамат. Бүкіл Алаштың математиктерін зерттеген. Мысалы, Міржақып Дулатұлы ең алғаш қазақ тілінде есеп құралын жазғанын, Сәтбаевтың алгебра оқулығын жазғанын сол кісі айтпаса, біз біле бермейміз. Әлімхан Ермеков туралы көп айтатын. Әлімхан Ермековтің «Ұлы математика курсын» зерттеген. Неге сондай адамның аты аталмасқа? Неге сондай адамды қазақтар үлгі тұтпасқа? Нағыз ғалым, патриот азамат еді. Қажи Нұрсұлтанұлы өмір бойы елім, жерім деп шырылдап өмірден өтті. Қазақтың тілі, ғылымы, білімі үшін көп тер төкті, еңбектер жазды. Осы айдың 7-сі күні Семей қаласындағы Төлеубай Ыдырысұлы Аманов атындағы №16 мектепке мені қонаққа шақырып жатыр. Қажекең сол мектепке Аманов атын беруге тікелей ат салысқан тұлға. Өйткені, Аманов сол Семейдегі N°16 мектепте оқып, алтынға тәмамдаған. Оның үстіне, бүкіл құжаттарын, диссертациясын неше түрлі конференцияда қорғап, сол кісіге лайықты деп мектепке атын бергізді. Алматыда пединсттитутта істеген кезінде қаншама жыл Амановтың ассистенті болып істеген. Біз, қазақтар, Аманов туралы көп біле бермейміз. Ал оны әлем мойындаған. Американың космонавтикасы Аманов кеңістігінің есептері арқылы космосқа ұшқан. Мұны біз білмейміз. Өйткені, өзіміз ғылымды меңгерген ғалымдарымызды бағаламаймыз. Соларды Қажи Нұрсұлтанұлы дәріптеді. Орымбек Жәутіков, Сәдуақас Хасенұлы секілді небір мықты математиктердің еңбектерін жарыққа шығарды. Сондықтан Семейдегі Назарбаев Зияткерлік мектебінің базасында сол кісінің атына 4 жыл бойы пән олимпиадасын ұйымдастырып, өткізіп келеміз. Әрине, мен жалғыз емеспін. Тұтас команда жұмыла кіріседі. Ол олимпиадамыз былтыр халықаралық деңгейге шықты: Ресейден, Моңғолиядан математиктер қатысты. Биыл бұл білім бәйгесіне 5-жыл толып отыр. Адамдар көп нәрсенің қадір-қасиетін біле бермейді. Конференцияны 4-жыл бойы тегін өткізіп келеміз. Комиссия өте мықты. Өте құнды деген материалдарды ғана конференцияда тыңдауға аламыз. Себебі, өте мықты команда құрдық. Сол командамен жұмыс істеп келе жатырмыз. Бұйыртса, конференцияның авторлық куәлігін алайын деп жатырмыз. Куәлігін алған кезде қор ашсақ деген ойымыз бар. Өйткені, 5-жыл болғандықтан лайықты деңгейде, математик-ғалым, тілтанушы, зерттеуші деген атына лайықты түрде кең көлемде, тағылым алатын дүние өткізгіміз келеді.
Қажи Нұрсұлтанұлы атындағы ғылыми конференцияның тұрақты үш мақсаты бар: 1. Іс-әрекетті зерттеу; 2. Заманауи методикалар; 3. Өңірлік ғалым-математиктерді насихаттау. Міне, осы 3-тармағының маңызы зор. Ұмытылып бара жатқан ғалымдарымызды, академиктерімізді паш ету. Жай паш етіп қана қоймай, ұрпақ санасына әсер етсе дейміз. Ел тарихына үңілсек соғыста жеңілуіміз, көп қырылуымыздың себебі, ғылым мен техниканы меңгермеуінен. Жауларымызда зеңбіректей отты қару болғанда бізде садақ пен найзадан басқа ештеңе болмады. Әлі күнге дейін сол күйде жүрміз. Қайта-қайта әскери нүктелер жарылып кетіп жатыр. Тәртіп, жүйе жоқ. Кейде біздің дамымауымыздың себебі сол жүйесіздіктен бе деп ойлайсың. Өзім Британияда 2 жыл жүргенде көзім жеткені, біз 1-2 ғасыр артта қалып қойғанбыз. Оны көпшілікке айтып түсіндіре алмайсың. Биыл Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы тойланып жатыр. Кешегі «Ұлт ұстазы» деген фильмді көрдіңіздер. Олар түрмеде отырса да, қақ шекесіне мылтық тақап тұрса да елі үшін, жері үшін аянбай, еңбек етті. Қазір барлық жағдай жасалып тұрса да, анау жоқ, мынау жоқ деген сылтауды көп айтамыз. Оқы десең кітап жоқ дейміз. Кітаптың барлығы телефонда бар. Үйрен десең қайдан үйренеміз дейді. Оның бәрін ютубтан тегін үйренуге болады. Тіпті, мұғалімсіз сабақ оқи беретін заман туды. Бірақ, соның қадірін біліп жатқан ешкім жоқ. Әсіресе жастар уақыттарын босқа кетіріп жатыр. Контенттеріне қарасаң, ыртың-жытрың, ән, биді ғана көреді. Одан қалса, басқа балалардың жасаған ойындарын ойнайды. «Ойын ойнағанша сол ойынды жаса, бағдарламалау деген сол» деймін шәкірттеріме. Осының салдарынан Байқоңырға да ие бола алмай отырмыз. Байқоңырды Ресей басқарып отыр. Себебі, бізде оны жүргізетін мамандар жоқ. Елімізге мықты кадрлар керек. Зияткерлік мектепті бітіріп жатқан шәкірттеріміз елге қызмет қылады деген ойдамыз. Өзім тәрбиелеген оқушыла-рымның барлығына мүмкіндігінше ұлттық рух, сана, ой еркіндігі мен еңбекке деген сүйіспеншілікті қалыптастыруға әрқашан тырысамын.
– Біздегі білім беру жүйесіне көңіліңіз тола ма? Өзгерткіңіз келетін немесе дамытуды қажет ететін тұстары бар ма?
– Ақырындап өзгерістер болып жатыр. Дегенмен де бас шайқайтын тұстары бар. Британияда жүргенімде сол жақтың мектептерін зерттеп, білім беру жүйесінің қалай екенін өзімізше талқыладық. Айтып өтетін тұстары өте көп. Қарапайым мысал, Англияда университетке түсу өте күрделі. Мектепті 1000 бала бітірсе 10 бала ғана түсетін шығар. Бізде грант деген судай тегін. 50 мың бала бітірсе, 50 мыңына да грант бере салады. Тегін нәрсенің қадірі болмайды. Әрине, жағдайы жоқтарға мүмкіндік жасаған жақсы. Өзіміздің де әке-шешеміздің ақылы оқытуға жағдайы болған жоқ. Ол кездері грант аз болатын, қазір көп. Меніңше, колледждердің санын көбейтіп, университетті азайту керек. Себебі, университетке ең-ең деген мықтылары түсу керек. Біздің зияткерлік мектептің де қағидасы сол. Бағдарлама Cambridge-бен кіріктіріліп жасалған. Бас жағын алып, соңғы жақтарының кейбір жерлері дұрыс жасалмаған деп ойлаймын. Мүмкін мен дұрыс түсінбеген шығармын. Бірақ, біздің жүйеміз өте күшті. Өйткені, емтихан өте қатал түрде алынады. Сондықтан, Назарбаев Зияткерлік мектептерінің оқушылары мықты. Барлық жерде камералар тұр. БЖБ, ТЖБ-ларды өте қатты қадағалаймыз. Бағалауды дұрыс түсіну керек және дұрыс жасау керек. Жай мектептердегі мұғалімдер үлгі ретінде жасалған материалдар базасындағы материалдарды бақылауға ала салады. Бұрын өзім де жай мектепте жұмыс істедім. Олар сол сайттан жүктеп алып, мүлде сабақ оқымайтын. Жауабымен тұрған есепті көшіріп, жаза салады. Солай өзін-өзі алдайды. Кейбір жалқау мұғалімдер соны істегісі келмей, жаңағы сайттан ала салады. Сосын сапаны күшті көрсетіп тұрады. Өзін-өзі алдаған адам ешқашан оңбайтынын сіз де, біз де жақсы білеміз. Зияткерлік мектепте олай емес. Біз үлгі ретінде сол жерге салып қоямыз. Мысалы, мен 9-сыныптың бақылау жұмысына жауапты болсам, өзім істеп, ешкімге көрсетпеймін. Балалар сол болатын күні ғана көреді. Бақылау кезінде кәдімгідей қиналып кететін де балалар болады. Біреуден көшіріп те ала алмайды. Өйткені, бақылау кезінде бәрін бір-бірден отырғызамыз. Жан-жағына бұрылып та қарамайды.
Әңгімелескен: Г.НИЯЗОВА.
